Raja Haji Yahya: Melayu Belum Cukup Moden?

Terlebih dahulu saya harus memuji kesarjanaan Jelani Harun dalam penyelidikan sejarah dan sastera Melayu. Beliau teliti dan beliau bersungguh-sungguh menyingkap pembangunan sesuatu institusi, dan ini sangat jelas dalam buku kajiannya mengenai sejarah percetakan di Pulau Pinang berjudul Pulo Ka Satu. Sekali imbas, tulisan-tulisan Jelani kelihatan bebas daripada permainan retorik dan senjata provokasi, malah tidak berlebihan kalau kita merumuskan bahawa pendekatan Jelani ialah pendekatan ahli akademik yang sejati. Namun sejauh manakah penulisan, sama ada akademik atau bukan akademik, boleh memberikan seorang pengkaji jarak "objektif" yang sangat ideal itu? Setiap kali Jelani menggunakan kata diri "penulis" dalam teks, ia memberi gambaran seolah-olah seorang Jelani Harun, dan seorang pengarang, tidak lagi ikut serta dalam pembangunan wacana teks; seolah-olah beliau sedang berdiri luar teks, dan yang sedang bergerak dan bercakap di antara setiap perkataan hanya persona yang disebut sebagai "penulis." Tetapi tanpa Jelani sedari, gerakan menulis, dan penggunaan kata ganti diri "penulis" telah menarik beliau ke dalam jariangan perlambangan yang sedia ada iaitu institusi sastera, sejarah, dan falsafah pemikiran dari barat.

Saya ingin memberikan contoh konkrit daripada buku Jelani berjudul Ibarat Nyiur Gading: Raja Haji Yahya dalam Sejarah Kesusasteraan Melayu Abad Ke-20. Saya tidak akan ulas keseluruhan buku atau meneliti kehidupan dan sumbangan Raja Haji Yahya. Minat saya bukan pada kandungan tetapi tafsiran Jelani terhadap sejarah dan tradisi. Kita lihat terlebih dahulu judul buku ini, terutama sekali bahagian "dalam Sejarah Kesusasteraan Melayu." Ia adalah suatu kenyataan bahawa Raja Haji Yahya, atau karya-karya beliau, sudah berada dalam sejarah sastera Melayu. Tetapi betulkah kenyataan ini? Siapa yang letak Raja Haji Yahya dalam sastera Melayu? Jelani sendiri? Pihak Universiti Sains Malaysia? R. O. Winstedt yang merupakan saksi utama dan sahabat kepada Raja Haji Yahya? Dewan Bahasa dan Pustaka? Sidang editor Journal of the Straits Branch of the Royal Asiatic Society (JSBRAS)? Saya tidak mempertikaikan karya atau kerja penyalinan Raja Haji Yahya. Namun keputusan untuk memasukkan beliau ke dalam sejarah kesusasteraan membuat kita tertanya-tanya bukan sahaja mengenai kuasa institusi-institusi yang terlibat di belakang tabir, tetapi apakah sebenarnya sejarah sastera Melayu? Siapakah atau pihak manakah yang mewajarkan seseorang individu atau sejumlah karya diterima sebagai bahan sejarah? Seperti Jelani sendiri akui dalam buku ini, bahan kajian mengenai Raja Haji Salleh sangat terbatas. Sumber rujukan utama beliau ialah tulisan Winstedt. Maka, adakah ini bermaksud, apabila orang Inggeris merekodkan nama dan karya pengarang kita, maka secara automatik ia layak diangkat sebagai fakta sejarah? 

Baiklah, barangkali tuan-tuan yang membaca ini fikir, kenapa nak memperbesar-besarkan hal kecil? Bukankah kajian Jelani Harun tolong menyelamatkan Raji Haji Yahya daripada terus hilang dan dilupakan? Saya bersetuju, dari sudut arkib karya, kita patut memelihara dan memperkenalkan kembali semua khazanah sastera Melayu. Namun, dalam proses melakukan itu, seorang pengkaji dan sarjana akan membuat pentafsiran dan kesimpulan umum yang secara tidak langsung akan mencorak tanggapan kita terhadap sejarah. Sebagai contoh, melabelkan seorang pengarang sebagai "moden/tradisional,  barat/timur, nasionalis/sosialis" akan mempengaruhi bukan sahaja pembacaan kita ke atas karya pengarang itu, tetapi juga pembacaan ke atas pengarang-pengarang yang terpinggir ke ruang marjin. Maka sekarang kita datang kepada bahagian dalam buku Jelani yang paling mengganggu saya:     

Dalam dimensi yang luas, perhubungan Raja Haji Yahya dengan Winstedt dapat dilihat sebagai sisi "pemodenan" dalam kehidupan tokoh pengarang tersebut, hubungan antara dua budaya yang berbeza, antara budak masyarakat Melayu tradisi dengan budaya hidup masyarakat moden Barat. Walaubagaimanapun, perkenalan Raja Haji Yahya dengan pegawai-pegawai Inggeris telah membuka ruang pemikirannya tentang kemajuan dan kepentingan ilmu pengetahuan.

Saya nak berterus-terang — kenyataan Jelani memberi gambaran seolah-olah Raja Haji Yahya ialah penjilat kaki Inggeris. Cuba kita tengok ungkapan yang digunakan, "membuka ruang pemikirannya." Jelani telah menjelaskan awal-awal lagi (tanpa bukti tekstual) bahawa Raja Haji Yahya ialah pengarang Melayu yang hebat dan berwibawa. Beliau bukan sahaja menulis syair tetapi juga penyalin dan pengumpul cerita-cerita lisan di Perak. Maksudnya Raja Haji Yahya ini ialah orang yang berpendidikan, dan sebagai pengarang Melayu, ada kehalusan perasaan dan, sudah tentu, "keterbukaan fikiran" tentang misteri dalam dunia alam Melayu. Ya, persahabatan beliau dengan Winstedt mungkin memperluaskan sudut pandang dan pengetahuan beliau mengenai dunia barat. Namun ini tidak bermaksud selama ini, sebelum kedatangan pegawai-pegawai Inggeris ke Perak, beliau dan pengarang-pengarang Melayu berada dalam keadaan bungkam dan sedang menanti untuk ditemui dan dibuka minda mereka. Jelani sebut hubungan Raja Haji Yahya dengan Winstedt sebagai "sisi pemodenan." Apa yang moden dan tradisi sebenarnya di sini? Apa kayu ukurnya? Siapa yang tentukan? Kita atau tafsiran kolonial ke atas orang Melayu? 

Dalam konteks sejarah barat, moden itu sendiri ada banyak maksud. Bagi Descartes, moden ialah pemisahan di antara minda dan tubuh. Bagi Heidegger, moden ialah kehancuran nilai tradisi Eropah. Bagi Ezra Pound, moden ialah mencipta sesuatu yang baru. Moden juga boleh membawa maksud sekular; pemisahan di antara agama dan sains. Justeru apabila kita memindahkan, atau menggunakan, perkataan "moden" dalam konteks sejarah dan budaya Melayu, apakah sebenarnya maksud kita? Bagi sarjana, mereka mungkin fikir ia akan memudahkan kerja klasifikasi di antara sastera lisan dan sastera bertulis. Tetapi tanpa mereka sedar, label moden itu telah mencipta hieraki di mana sastera bertulis — sastera bercetak — dilihat sebagai lebih relevan dan progresif. Namun betulkah sastera lisan — sastera tradisional — tidak moden dan progresif? Kalau soalan ini ditanya kepada pengarang-pengarang Melayu pada zaman kegemilangan kerajaan Melaka, barangkali mereka tidak bersetuju. Bayangkan (izinkan saya bernostalgia sekejap) Melaka pada masa itu adalah antara pelabuhan paling sibuk di dunia, dan bahasa Melayu ialah alat komunikasi terpenting di Nusantara. Kalau saya menjadi pengarang di Melaka, saya pasti rasa diri saya moden dan sangat progresif. Kayu ukur saya mungkin dengan puak-puak buta huruf yang masih hidup di dalam gua dan di atas pokok. Saya boleh menulis pantun, saya boleh menulis syair... saya boleh menulis Hikayat Hang Tuah! Saya tidak perlu menunggu Portugis atau Arab untuk datang memberikan pencerahan tentang erti hidup. Adakah saya sebagai orang Melaka, sudah cukup sempurna dan patut menutup pintu kepada dunia luar? Sudah tentu tidak. Kalau bangsa Cina, Arab, Tamil, atau Portugis datang, saya mungkin boleh belajar tentang budaya dan teknologi mereka. Tetapi itu tidak bermaksud, tanpa mereka, saya masih kuno dan belum cukup "moden."